فضایل اخلاقی: گوهر گرانبهای انسانیت

فضایل اخلاقی مجموعه ایی از صفات پسندیده ای هستند که باعث امتیاز انسانها از یکدیگر می گردد،  و او را به کمال می‌رسانند. این صفات، راهنمای عمل و رفتار انسان بوده و او را به سوی سعادت و نیک‏ بختی هدایت می‌کنند. فضایل اخلاقی، ریشه در طبیعت انسان داشته و در همه فرهنگ‌ها و ادیان مورد تأکید قرار گرفته‌اند. این صفات اخلاقی از جنبه های مختلفی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته شده است، فلاسفه و عرفا به این صفات اشاره کرده اند؛ همچنین از منظر علمی نیز مباحثی درباره این صفات مطرح شده است، چنانچه از دیدگاه علوم شناختی، اخلاقیات و فضیلت‌ها به عنوان الگوهای رفتاری و ارزش‌هایی که در انسان‌ها شکل می‌گیرند، مورد بررسی قرار می‌گیرند. این علوم بر این باورند که اخلاقیات و فضیلت‌ها نه تنها به عنوان مفاهیم فلسفی و اخلاقی، بلکه به عنوان پدیده‌های رفتاری و عقلانی نیز قابل بررسی هستند.

به عنوان مثال، بر اساس تئوری‌های شناختی، اخلاقیات و فضیلت‌ها می‌توانند به عنوان نتیجه‌ای از فرایندهای شناختی انسان، مانند تصمیم‌گیری، ارزیابی و انتخاب عملیاتی، در نظر گرفته شوند. به عبارت دیگر، اخلاقیات و فضیلت‌ها می‌توانند به عنوان محصولاتی از تعاملات مغزی و رفتاری انسان در مواجهه با محیط‌های مختلف مورد بررسی قرار گیرند.

بنابراین، از دیدگاه علوم شناختی، فضیلت‌ها و اخلاقیات به عنوان الگوهای رفتاری و ارزش‌هایی که در انسان‌ها شکل می‌گیرند، قابل بررسی و تحلیل هستند و می‌توانند از طریق مطالعه فرایندهای شناختی و رفتاری انسان‌ها، بهتر درک شوند.

فضیلت‌های اخلاقی و روانشناسی شناختی به عنوان دو زمینه مهم و مرتبط در مطالعه رفتار انسانی و توسعه شخصی مطرح هستند. از یک سو، فضیلت‌های اخلاقی به عنوان الگوهای ارزشمند و رفتارهای صحیح و انسانی در جامعه مورد بررسی قرار می‌گیرند. از سوی دیگر، روانشناسی شناختی به عنوان یک حوزه علمی که به مطالعه فرایندهای شناختی، عاطفی و رفتاری انسان می‌پردازد، نقش مهمی در تحلیل و توجیه فضیلت‌های اخلاقی دارد.

به عنوان مثال، روانشناسی شناختی می‌تواند به ما کمک کند تا فرایندهای شناختی و احساساتی که در پشت اخلاقیات و فضیلت‌ها قرار دارند را بهتر درک کنیم. این علم می‌تواند بررسی کند که چگونه انسان‌ها تصمیم‌های اخلاقی می‌گیرند، چگونه ارزش‌ها و اعتقاداتشان تأثیری بر رفتار اخلاقی آن‌ها دارد و چگونه می‌توانند ارزش‌ها و فضیلت‌های اخلاقی را تقویت کنند.

بنابراین، از دیدگاه روانشناسی شناختی، فضیلت‌های اخلاقی به عنوان الگوهای ارزشمند و رفتارهای صحیح در جامعه مورد بررسی قرار می‌گیرند و این علم می‌تواند به ما کمک کند تا این فضیلت‌ها را بهتر درک کرده و در توسعه شخصی و اجتماعی خود بهره‌وری بیشتری داشته باشیم.

اهمیت فضایل اخلاقی

• بنیان جامعه: فضایل اخلاقی، پایه و اساس تشکیل جامعه‌ای سالم و پویا است. با وجود این فضایل، روابط انسانی بهبود یافته و تعاملات اجتماعی به صورت سازنده انجام می‌شود.

• کمال فردی: فضایل اخلاقی، به رشد و تکامل فرد کمک کرده و او را به سوی کمال انسانی سوق می‌دهند. با پرورش این فضایل، انسان به آرامش درونی و رضایت خاطر دست می‌یابد.

• سعادت جامعه: جامعه‌ای که در آن فضایل اخلاقی حاکم باشد، جامعه‌ای سعادتمند و پیشرفته خواهد بود. زیرا در چنین جامعه‌ای، عدالت، برابری و همدلی حاکم است.

برخی از مهم‌ترین فضایل اخلاقی

• راستی و صداقت: گفتار و کردار راستین و پرهیز از دروغ و فریبکاری.

• عدالت: رفتار عادلانه با همه افراد و پرهیز از تبعیض و ظلم.

• شجاعت: مقابله با ترس‌ها و مشکلات و ایستادگی در راه حق.

• مهربانی: دلسوزی و همدلی با دیگران و کمک به نیازمندان.

• صبر: تحمل سختی‌ها و مشکلات با آرامش و بردباری.

• تواضع: پرهیز از تکبر و خودبینی و پذیرش انتقاد.

• بخشش: گذشت از خطاهای دیگران و عدم کینه توزی.

• امانتداری: حفظ امانت و اعتماد دیگران.

مقایسه فضایل اخلاقی در ادیان مختلف

ادیان مختلف، در طول تاریخ، نقش مهمی در شکل‌دهی به ارزش‌ها و اخلاقیات جوامع داشته‌اند. هر دین، مجموعه خاصی از فضایل اخلاقی را ترویج می‌دهد که بر اساس باورها و آموزه‌های آن دین شکل گرفته است. با این حال، با وجود تفاوت‌های ظریف، بسیاری از ادیان بر روی برخی فضایل مشترک تأکید دارند.

فضایل اخلاقی مشترک در ادیان مختلف

• صداقت و راستگویی: تقریباً همه ادیان، صداقت را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فضایل می‌دانند. دروغ‌گویی و فریبکاری در اکثر ادیان محکوم شده است.

• مهربانی و شفقت: اکثر ادیان بر اهمیت مهربانی، دلسوزی و کمک به دیگران تأکید دارند.

• عدالت: عدالت و برابری، از اصول بنیادی بسیاری از ادیان است.

• صبر و بردباری: صبر و بردباری در برابر مشکلات و سختی‌ها، در اکثر ادیان توصیه می‌شود.

• بخشش: بخشیدن به دیگران، از جمله مهم‌ترین فضایل اخلاقی است که در بسیاری از ادیان به آن اشاره شده است.

• تعهد و وفاداری: تعهد به خانواده، دوستان و جامعه، و وفاداری به تعهدات، از دیگر فضایل مشترک در ادیان مختلف است.

• احترام: احترام به بزرگ‌ترها، والدین، معلمان و همه انسان‌ها، از اصول اخلاقی بسیاری از ادیان است.

تفاوت‌های فضایل اخلاقی در ادیان مختلف

با وجود شباهت‌های فراوان، تفاوت‌هایی نیز در تأکید بر برخی فضایل اخلاقی بین ادیان مختلف وجود دارد. این تفاوت‌ها معمولاً به عوامل فرهنگی، تاریخی و اعتقادی هر دین بستگی دارد. برای مثال:

• تفاوت در تأکید بر برخی فضایل: برخی ادیان بر فضایل فردی مانند تقوا و زهد تأکید بیشتری دارند، در حالی که برخی دیگر بر فضایل اجتماعی مانند همبستگی و همکاری تأکید می‌کنند.

• تفاوت در تعریف فضایل: برخی ادیان، تعاریف متفاوتی از یک فضیلت اخلاقی ارائه می‌دهند. برای مثال، مفهوم “عدالت” در ادیان مختلف ممکن است تعابیر متفاوتی داشته باشد.

• تفاوت در اولویت‌بندی فضایل: برخی ادیان، اولویت‌های متفاوتی برای فضایل اخلاقی قائل هستند. برای مثال، در برخی ادیان، ایمان به خدا مهم‌ترین فضیلت محسوب می‌شود، در حالی که در برخی دیگر، عمل به فضایل اخلاقی مهم‌تر است.

تأثیر فضایل اخلاقی بر جامعه

فضایل اخلاقی، نقش مهمی در شکل‌دهی به جامعه دارند. جوامعی که افراد آن به فضایل اخلاقی پایبند هستند، معمولاً جوامع سالم‌تر، امن‌تر و پویاتر هستند. این جوامع دارای روابط اجتماعی قوی‌تر، سطح پایین‌تر جرم و جنایت و کیفیت زندگی بالاتری هستند.

اگرچه ادیان مختلف، تعابیر و اولویت‌های متفاوتی برای فضایل اخلاقی دارند، اما بسیاری از آن‌ها بر روی اصول مشترکی مانند صداقت، مهربانی، عدالت و احترام تأکید دارند. این اصول مشترک، پایه و اساس اخلاقیات انسانی را تشکیل می‌دهند و به ایجاد جوامع بهتر کمک می‌کنند. در اینجا به عنوان نمونه به فضائل اخلاقی که در ادیان ابراهیمی و غیر ابراهیمی وجود دارد اشاره می گردد:

فضایل اصلی در ادیان

اسلام

دین اسلام بر مجموعه گسترده‌ای از فضایل اخلاقی تأکید دارد که هدف آن‌ها پرورش انسان کامل و جامعه‌ای صالح است. این فضایل در قرآن کریم و احادیث پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) به تفصیل بیان شده‌اند.

در زیر به برخی از مهم‌ترین فضایل اخلاقی در اسلام اشاره می‌کنیم:

• ایمان: ایمان به خدا، فرشتگان، کتاب‌های آسمانی، پیامبران، روز قیامت و قضا و قدر الهی، بنیان اصلی دین اسلام است. ایمان به معنای اعتقاد قلبی و عمل به دستورات الهی است.

• تقوا: تقوا به معنای پرهیزکاری و ترس از خدا است. فرد متقی، همواره مراقب اعمال و رفتار خود است و از انجام گناه پرهیز می‌کند.

• صبر: صبر به معنای استقامت در برابر مشکلات و سختی‌ها است. صبر، انسان را در برابر حوادث ناگوار مقاوم می‌کند و به او آرامش می‌دهد.

• شکر: شکرگزاری از نعمت‌های خداوند، و یکی از مهم‌ترین فضایل اخلاقی است. شکرگزاری، باعث افزایش نعمت‌ها و برکات الهی می‌شود.

• عدالت: عدالت به معنای دادگری و رعایت حقوق دیگران است. عدالت، پایه اصلی هر جامعه سالم و آباد است.

• رحمت: رحمت به معنای مهربانی و دلسوزی نسبت به دیگران است. رحمت، انسان را به دیگران نزدیک می‌کند و باعث ایجاد روابط اجتماعی سالم می‌شود.

• صداقت: صداقت به معنای راستگویی و امانت‌داری است. صداقت، پایه اعتماد بین افراد است و به تقویت روابط اجتماعی کمک می‌کند.

• عفو و گذشت: عفو و گذشت به معنای بخشیدن خطاهای دیگران است. عفو و گذشت، باعث آرامش درونی و کاهش کینه و نفرت می‌شود.

• کمک به دیگران: کمک به نیازمندان و محرومان، یکی از مهم‌ترین وظایف انسان است. کمک به دیگران، باعث افزایش برکت در زندگی و رضایت خداوند می‌شود.

این‌ها تنها بخشی از فضایل اخلاقی در اسلام هستند؛ بسیاری از فضایل دیگر مانند تواضع، فروتنی، شجاعت، گذشت، پرهیز از غیبت، حفظ حجاب و… نیز در اسلام مورد تأکید قرار گرفته‌اند.

 مسیحیت

• عشق: عشق به خدا و انسان‌ها به‌عنوان هسته اصلی آموزه‌های مسیحیت مطرح می‌شود. عیسی مسیح، عشق ورزیدن به دشمنان را نیز توصیه می‌کند.

• بخشش: بخشیدن گناهان دیگران و گذشت از آن‌ها، از مهم‌ترین فضایل مسیحی است.

• ایمان: ایمان به خدا و به عیسی مسیح به‌عنوان مسیح، اساس نجات در مسیحیت است.

• امید: امید به زندگی پس از مرگ و رستگاری، از دیگر فضایل مهم مسیحی است.

• فروتنی: فروتنی و تواضع، انسان را به خداوند نزدیک‌تر می‌کند.

• صبر: صبر در برابر مشکلات و سختی‌ها، از ویژگی‌های مهم یک مسیحی است.

بودیسم

• مهربانی: مهربانی به همه موجودات زنده، از جمله حیوانات، یکی از مهم‌ترین فضایل بودایی است.

• دلسوزی: احساس همدردی با رنج دیگران و تلاش برای کاهش آن، از دیگر فضایل بودایی است.

• شکیبایی: صبر و تحمل در برابر سختی‌ها و ناراحتی‌ها، از ویژگی‌های مهم یک بودایی است.

• عدم وابستگی: عدم وابستگی به چیزهای مادی و دنیوی، انسان را از رنج رها می‌کند.

• درستی: راستگویی و امانتداری، از فضایل مهم در بودیسم است.

هندوئیسم

• آهیمسا: عدم خشونت به هر شکل، از جمله خشونت کلامی و فکری، از مهم‌ترین اصول هندوئیسم است.

• کرم: کرم به معنای انجام وظایف خود بدون انتظار پاداش است.

• ساتیا: راستگویی و صداقت، از فضایل مهم در هندوئیسم است.

• تاپاس: ریاضت و خودداری از لذت‌های دنیوی، برای رسیدن به کمال معنوی.

• دانش: کسب دانش و معرفت، راه رسیدن به موکشا (رهایی از چرخه تولد و مرگ) است.

کنفوسیوسیسم

• رعایت آداب و رسوم: احترام به بزرگان و رعایت آداب و رسوم اجتماعی، از مهم‌ترین اصول کنفوسیوسیسم است.

• وفاداری: وفاداری به خانواده، دوستان و جامعه، از فضایل مهم در کنفوسیوسیسم است.

• عدالت: عدالت و برابری، از اصول اساسی جامعه کنفوسیوسی است.

• شرم: احساس شرم از انجام کارهای نادرست، انسان را به سوی رفتارهای نیک سوق می‌دهد.

زرتشتیسم

• پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک: این سه اصل، اساس اخلاق در زرتشتیسم است.

• راستی: راستگویی و امانتداری، از مهم‌ترین فضایل زرتشتی است.

• آتش: آتش نماد پاکی و روشنی است و زرتشتیان به آن احترام می‌گذارند.

• خیرخواهی: خیرخواهی به همه موجودات، از جمله حیوانات، از فضایل مهم زرتشتی است.

جمع بندی و نتیجه گیری

با توجه به آنچه که بیان شد فضائل اخلاقی به عنوان مجموعه ایی از صفات پسندیده که باعث امتیاز انسانها از یکدیگر و همچنین سایر موجودات می گردد؛ از مسائلی است که از منظر علم، دین و الهیات مورد توجه قرار گرفته شده است و هم در ادیان مختلف اعم از ابراهیمی و غیر ابراهیمی به آن اشاره کرده اند و همچنین فلاسفه و عرفا به بیان این صفات و راههای بدست آوردن آن پرداخته اند. در این مجموعه یاد داشتها به بحث از فضائل اخلاقی و راههای اکتساب آن از منظرهای مختلف اشاره می گردد

سنّت و مدرنیته
عرفان و روان‌شناسی مدرن

تألیف: دکتر علی اکبر ضیایی
تهران، انتشارات بین المللی امین، 1402ش، 169ص.
کتاب حاضر نقدی بر اندیشه‌های دکتر آرش نراقی، از نواندیشان دینی، در حوزه رابطه بین عرفان دینی و روان‌شناسی مدرن است که وی در سخنرانی خود تحت عنوان «عرفان و آگاهی فرا – مفهومی» در فضای مجازی ارائه نموده است. منظور  از نواندیشان دینی در این کتاب دیدگاه‌ها و عقاید دکتر نراقی در سخنرانی مذکور است و از تکرار نام وی خودداری شده است. در این نقد سعی شده است که مفاهیمی چون آگاهی مفهومی و آگاهی فرامفهومی و تعاریفی که توسط نواندیشان دینی ارائه شده است مورد نقد و بررسی قرار گیرد و رابطه بین علم حضوری، کشف عرفانی و آگاهی فرامفهومی بر اساس دیدگاه آنان و عرفای دینی تبیین گردد. اشکالات متعددی به‌اصطلاح آگاهی فرامفهومی بر اساس دیدگاه نواندیشان دینی وارد است که به‌اختصار به آنها در کتاب حاضر اشاره شده است. از نظر نواندیشان دینی مراقبه متمرکز و مراقبه گشوده از جمله راه‌های وصول به آگاهی‌های فرامفهومی است که به‌تفصیل درباره ماهیت هر یک از این مراقبه‌ها و کارکرد آنها در انواع آگاهی‌ها سخن گفته شده و آرای نواندیشان دینی نقد شده است.
به عقیده این نواندیشان دینی بسیاری از آموزه‌های عرفانی باید بر اساس یافته‌های روان‌شناسی مدرن بازنویسی شود که از جمله آنها عشق عرفانی، مفهوم شرم، نگاه به زنان و مانند آنها است. آرش نراقی نمونه‌هایی از عشق عرفانی در ادبیات عرفانی را به‌عنوان نمونه آورده است و این نوع عشق را نوعی مازوخیسم و خودستیزی و خشونت نسبت به نفس دانسته است. او تهذیب نفس در چارچوب آموزه‌های عرفانی را درآمیخته با خشونت درونی می‌داند و اعتقاد دارد که روان‌شناسی مدرن به‌جای خودستیزی و خشونت درونی راه ملاطفت و نرمی با نفس را برای معالجه ناهنجاری‌های روانی و اخلاقی توصیه می‌نماید.
نگارنده در این کتاب به دفاع از عرفان دینی مبارزه با نفس را از نوع مقابله با هواهای نفسانی یا نفس اماره دانسته است که سبب تکامل فرد و وصول به نفس مطمئنه می‌گردد، بنابراین غایت از مقابله با هواهای نفسانی بر اساس آموزه‌های قرآنی گذر از نفس اماره و وصول به نفس مطمئنه است و این امر بر خلاف خشونت‌بار بودن این مقابله با نفس نزد نواندیشان دینی است و دیدگاه قرآن و روایات را درباره مبارزه با هواهای نفسانی و نفس اماره تبیین کرده و گفته‌شده که این نوع نگرش انسان را به امنیت و آرامش روانی به‌جای خشونت درونی می‌رساند و مدعای نواندیشان دینی در این باره درست به نظر نمی‌رسد.
در این کتاب دیدگاه‌های آرش نراقی در باره عشق عرفانی و شرم مورد نقد قرار گرفته و بیان شده است که تعریف عرفا از عشق الهی امری بر خلاف مدعای نواندیشان دینی است و برداشت آنان از مفهوم شرم که آن را عاملی برای خودستیزی و تحقیر نفس می‌دانند مورد نقد قرار گرفته است.
درهرصورت نقد و بررسی دیدگاه‌های نواندیشان دینی می‌تواند افق‌های جدیدی به موضوع عرفان اسلامی با نگاه به عصر مدرن و بهره‌مندی از دستاوردهای علوم روان‌شناسی و عصب‌شناختی بگشاید و راستی‌آزمایی دیدگاه‌های آنان بر اساس متون دینی و عقل و حکمت نیز بخشی از وظایف روشنفکر دینی است که نباید از لغزش‌های آنان در فهم متون دینی و میراث عرفانی به‌سادگی گذشت.
البته باید اذعان کرد که در میراث عرفانی ما مواردی نیز وجود دارد که باید به‌مرورزمان مورد تجدیدنظر قرار گیرند و بدین‌گونه نبوده است که همه روش‌های عرفا در سیروسلوک مطابق با متون دینی و یا عقل سلیم بوده است، طبیعی است که برخی از عرفا تحت‌تأثیر آموزه‌های متصوفه و ریاضت‌های غیرشرعی سخنانی را در آثار خود بیان کرده‌اند و گاهی شطحیات آنان به‌جای آن که آموزنده باشد سبب گمراهی گروهی شده است. بااین‌وجود میراث عرفانی ما مجموعه‌ای ارزشمند از آداب و اخلاق و سلوک معنوی را برای انسان سردرگم عصر کنونی به ارمغان آورده و به زندگی انسان هدف و معنی بخشیده است، درحالی‌که روان‌شناسی مدرن هنوز در معنی‌بخشی به زندگی انسان در غرب با چالش‌های جدی روبرو است. شاید راه درست آن باشد که انسان مدرن باتکیه‌بر میراث عرفانی خود و با استفاده از علوم جدید روان‌شناسی و عصب‌شناختی با نگاهی نقادانه راه‌های سلوک معنوی را بپیماید و از هریک بدون تعصب در جایگاه خود که همان عالم روحانیات و جسمانیات است بهره بگیرد.
یکی از آفات مجامع علمی ایران در عصر کنونی نقد سازنده و مفید است که گاهی این مهم به نفرت افکنی و اتهام‌زنی به دیگران و گاهی هم به اغراق و تملق‌گویی متمایل شده و در این میان کمتر با نقد علمی و سازنده روبرو بوده‌ایم.نویسنده امیدوار است این اثر بتواند به شناخت هر چه بیشتر نسبت به رابطه میراث عرفانی و روان‌شناسی مدرن کمک نماید.

«خودشناسی» و سبک زندگی معنوی

ضرورت خودشناسی و خودآگاهی

در علم روانشناسی، ضرورت شناخت خویش به ویژه در دنیای پیچیده و مدرن امروزی، سبب دستیابی به نقاط ضعف و قدرت و کنترل بهتر هیجانات درونی و اتفاقات بیرونی می شود[1] و این عاملی است در جهت دست یابی به خود بهتر و در نتیجه زندگی بهتر، چرا که وقتی خود بهتر را بشناسیم دنیای بهتری را نیز درک خواهیم کرد و به موفقیت های بیشتری دست می یابیم. در واقع خودشناسي با شناخت نياز‌هاي انسان ارتباط تنگاتنگي دارد و انسان تا نیازها، علایق و عواطف خود را نشناسد، در برخورد با دیگران و تعاملات اجتماعی نیز موفق نخواهد بود[2] امام علی (ع)در روایتی شناخت خود را در زمینه بهتر شناسی دیگران می داند و در این زمینه می فرماید: «من عرف نفسه فهو لغیره أعرف»؛ هر کس خود را بشناسد دیگران را بهتر می شناسد.[3]

اما هدف اصلی از تکامل در ابعاد مادی و ترقی در دنیا چیزی جز رشد معنوی و تقرب به خدا نیست، لذا غایت از شناخت حقیقی خویشتن، همان مقصدی است که آدمی برای آن آفریده شده است. و اگر انسان در این مسیر از مقصد اصلی دور شود به بیان قرآن کریم سقوط خواهد کرد[4]، خداوند در این باره می فرماید: «وَ لا تَكُونُوا كَالَّذينَ نَسُوا اللهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ؛ و همچون كسانى نباشيد كه خدا را فراموش كردند و خدا نيز آن‌ها را به «خود فراموشى» گرفتار كرد؛ آن‌ها گناهكارانند».[5]

پس خود شناسی نه تنها موجب ارتباط بهتر با دیگران در جامعه گشته و سبب ترقی و آسایش در دنیا می گردد بلکه ارتباط ما با خدا را نیز بهتر می کند، در واقع شناخت خود موجب شناخت خداوند می شود زیرا خداوند هنگام خلقت انسان از روح خود در انسان دمیده است، «فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحي‏ فَقَعُوا لَهُ ساجِدينَ؛ پس زمانیکه کار آن را به پایان رساندم و از روح خود در او دمیدم ، برای او به سجده بیافتید».[6]اهمیت این امر تا جایی است که پیامبر اسلام شناخت خدا را پیرو خودشناسی دانسته و می فرماید: من عرف نفسه فقد عرف ربّه؛ هركسي نفس خود را بشناسد، خداي خود را خواهد شناخت[7]

خودشناسی مساوی است با خودسازی و تاثیر مثبت بر جامعه

در راستای رسیدن به یک شناخت حقیقی از اینکه که هستیم و به کجا می رویم، ما  را به اندیشیدن و تفکر در پاسخ به این سوالات وا می دارد و زمانی که آدمی در مسیر جست و جو برای شناخت خویش به شناخت برتر که همان شناخت خداست دست می یابد، می تواند زندگی سراسر معنوی و پر از یاد و ترس خدا را تجربه کند زیرا خود شناسی بیشتر خدا ترسی بیشتر را به دنبال می آورد.[8] بنابراین هر قدر در این مسیر بر دانش شخص افزوده شود اهتمامش به خودش نیز بیشتر گشته و در راه تربیت و اصلاح خویش بیشتر می کوشد.[9] به طوری که خودشناسى سبب مى شود كه انسان گرايش هاى معنوى همچون دوستی، مهربانی، گذشت، کمک و همیاری را در فطرت خود بارور کرده و به تكامل اخلاقى دست يابد.[10]  لذا توصیه قرآن به خودشناسی بر این بیان که «عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ»؛ به خویشتن بپردازید، هرگاه شما هدایت یافتید، آن کس که گمراه شده است به شما زیانی نمی رساند.»[11] براى اين است كه انسان هم آهنگ با فطرت خويش در مسير حق و اطاعت خدا قرار گيرد تا سبب تکامل و تعالی وی باشد.[12]

لذا خودشناسی و به دنبال آن خودسازى و تزکیه نفس از رذايل و آراستن جان به فضایل، شرط لازم براى سير كمال معنوى انسان مى باشد. خودسازى علاوه بر پيراسته سازى باطن از رذايل نفسانى، از يك سو، سبب شكوفايى و رشد هماهنگ توانايى ها و استعدادهاى فطرى انسان مى شود و از سوى ديگر، موجب كسب فضايل و ارزش هاى غيرفطرى مى گردد[13]، چنانچه آگاهى از خويشتن سبب پاسدارى و التزام به ارزش هاى انسانى همچون، عدل، احسان، برابرى، برادرى، گذشت و ايثار گشته و به بهبود اوضاع اجتماعى و روابط ميان انسان ها نیز كمك مى كند.

بنابراین خودشناسی در ابعاد مختلف زندگی انسان نقش بسیار موثری دارد، به طوری که از طریق خودشناسی حقیقی می توان ابعاد، قوا، توانمندی ها، ضعف ها، معایب و محاسن خود را شناخته و در پی تدوین برنامه ای متناسب و واقعی در مسیر رشد و تعالی زندگی معنوی بود. از سویی یک فرد خود ساخته می تواند موجب ترقی و تکامل جامعه گردد و ارزش های انسانی را در آن حاکم سازد چرا که اثر گذاری مثبت انسان در جامعه، بستگی به میزان حسن رابطه او با خودش دارد.[14]

[1] . آیسنک، اچ. جی و گلن ویلسون، خودشناسی، ترجمه: شهاب قهرمان،تهران: شباویز، 1363، ص4

[2] . تمیمی آمدی،عبدالواحدبن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم: دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۱۰ق، ص232

[3] . همان، ص232

[4] . قرائتی، محسن، گناه شناسی، تهران: مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، چاپ نهم، 1378، ص212

[5] . حشر / 19.

[6] . حجر / 29.

[7] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت:  دار إحياء التراث العربي، 1403ق، ج2، ص32

[8] . تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد، غرر الحکم و درر الکلم ، همان، ص232

[9] . حاجى صادقى،عبداللّه، راهبردهاى جهاداكبر، قم: زمزم هدايت، 1386.،ص 29.

[10] . مطهری، مرتضی، تکامل اجتماعی انسان، تهران: صدرا، چاپ سیزدهم، 1378، ص26.

[11] . مائده / 105.خ

[12] . مصباح یزدی، محمد تقی، به سوی خودسازی، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1380، ص25

[13] . بهشتى، محمد ، آراى انديشمندان مسلمان در تعليم و تربيت و مبانى آن، تهران: سمت، 1388، ص 124.

[14] . مطهری، مرتضی، تکامل اجتماعی انسان، همان، ص26

یادداشتی از استاد مصطفی ملکیان: برای من و شما در زندگی عادی، گاهی ممکن است این بحث طرح شود و پیش بیاید خصوصاً وقتی که اخلاقی زیستن، هزینه اش بالا می رود که من چه الزامی دارم بر اینکه اخلاقی زندگی کنم؟ آیا نمی شود بی اینکه به خود یا دیگران ضرری برسانیم، دست از اخلاقی بودن بشوییم؟ اصلا چرا عطای اخلاقی بودن را به لقایش نبخشیم؟

در این خصوص که چرا باید اخلاقی زندگی کنیم ، در ابتدا باید نکاتی را به عنوان مقدمه خدمت دوستان بگویم:

اولین نکته: برای اینکه این را توضیح بدهیم، باید از اینجا شروع بکنم که هر کار ارادی که از من صادر می شود، به شرط اینکه ارادی باشد یعنی ارادۀ من تاثیر در آن داشته باشد، قبل از اینکه اقدام به این کار ارادی بکنم ولو یک میلیاردم ثانیه قبل از آن، باید در ضمیر و ذهن من یک باید منعقد شده باشد تا بلافاصله بعد از اینکه این باید حاصل آمد، من مثلا کاغذ را بردارم و آن وقت است که دستم را دراز می کنم و کاغذ را برمی دارم. امکان ندارد یک عمل ارادی از شما صادر بشود و قبل از آن عمل ارادی، یک باید در ذهن و ضمیر شما منعقد نشده باشد.

حالا سوال این است که این باید از کجا آمده است؟

جواب: اعتقاد من این است که این بایدها از شش منبع حاصل می آیند که البته بحث مفصلی می خواهد که از آنها می گذرم اما رأی خود من این است که این باید ها از شش منبع حاصل می آیند. چون این بایدها از شش منبع حاصل می آیند، از آنها تعبیر می کنیم به منابع هنجارگذار یعنی منابعی که برای من انسان، هنجار و نُرم و قاعده تعیین می کنند و می گویند این کار را بکن و آن کار را نکن که آن شش تا عبارتند از:

‌اول ‌ـ قانون: وقتی در هنگام رانندگی، من از منتها الیه سمت راست حرکت می کنم، در ذهن و ضمیر من این باید منعقد شده که آن باید را قانون کشورم به من منعقد کرده است کما اینکه اگر در کشوری دیگر می بودم ممکن بود از منتها الیه سمت چپ حرکت کنم و این باید توسط قانون آن کشور در ذهن من منعقد می شد. قانون یا به تعبیر دقیق تر، حقوق، باید و نبایدهایی را بر من متعین می کند.

‌دوم ‌ـ آداب و رسوم و عرف و عادات: قانون به ما نگفته که ۱۳ فروردین به دامن صحرا بروم یا بر سر سفرۀ هفت سین بنشینم ولی آداب و عادات ما ایرانی ها، این باید را به من تعیین کرده است.

‌سوم ‌ـ مناسک و شعائر دینی: نه قانون و نه آداب و رسوم، هیچکدام به من نگفته اند که نماز بگزارم و چون مسلمان هستم نماز میگزارم و اگر مسیحی بودم، عشای ربانی به جا می آوردم.

‌چهارم ‌ـ زیبایی‌شناسی: فرض کنید لباس من کاملا نظیف است و بدن من هم کاملا تمیز هست و شما از بوی بد لباس یا بدن من اذیت نمی شوی. با این وجود،چرا من لباسم را اتو می کنم؟ چرا موهایم را شانه می کنم؟ این باید و نبایدها را زیبایی شناسی معین کرده. اگر فرد خوشبینی باشیم به جهان، حس زیبایی شناسی به من می گوید تو جهان را زیباتر کن و اگر انسان بدبینی باشیم باید بکوشیم بر طبق زیبایی شناسی از بدی های جهان بکاهیم.

‌پنجم ‌ـ مصلحت اندیشی: اگر شما تصمیم گرفته ای که دکتر در پزشکی بشوید، چون هدف شما این است به همین دلیل بر سر وسایل اجتناب ناپذیر رسیدن به این هدف، یک باید و نبایدهایی تعیین می شوند مثلا باید فیزیولوژی بخوانی و آناتومی بخوانی، عصب شناسی بخوانی و …..

‌انسان در زندگی به ازای هر هدفی که انتخاب می کند، بر سر تمام وسایل گریزناپذیر رسیدن به آن هدف، بایدها و نبایدهایی آشکار می شوند و اگر از آن تصمیم عدول کنید، همۀ بایدها حذف می شوند و اگر تصمیم دیگری اتخاذ کنید، باید و نبایدهای دیگری سر بر می آورند و این، به دلیل آن است که جهان، رابطه ای علی و معلولی دارد و بر سر هر وسیله ای برای رسیدن به هدفی خاص که گریزناپذیر است، باید و نبایدهایی دارد.

‌ششم ‌ـ اخلاق: وقتی که من راست می گویم، یک بایدی در درون من منعقد شده که می گوید باید راست بگویی تواضع کنی و … .

بنابراین طبق مواردی که گفته شد، اول نکته ای که مقدمتا باید مورد اشاره قرار دهم، این است که ما نباید گمان کنیم که هر باید و نبایدی، اخلاقی است، بلکه باید متوجه باشیم که شش منبع وجود دارند که باید و نبایدها را صادر می کنند.

فضیلت اخلاقی «صداقت» در سبک زندگی معنوی

صداقت یک ارزش اخلاقی جهانی است. افراد مختلف با دیدگاه‌های متفاوت درباره‌ی جهان، انسان و خداوند، همگی بر ارزش راستگویی و صادق بودن تاکید می کنند. با این وجود، همین مفهومِ ساده و ارزشِ بدیهی، با ابهامات مختلفی همراه است. روشن کردنِ مفهوم صداقت و مرز آن با مفاهیم مشابه، پیدا کردن مصداق‎های عملی آن، و همچنین تامل درباره‌ی این که چه چیزی باعث می‌شود صداقت برای ما ارزشی مهم باشد؟ و کجا حق داریم آن را نقض کنیم؟ از جمله مسائل فلسفی است که درباره‌ی مفهوم صداقت مطرح است.

برای ورود به این بحث، خوب است در نظر داشته باشیم که مفهومِ صدق برای ما کاربردهای متفاوتی دارد. مثلاً گاهی می‌گوییم یک گزاره صادق است، به این معنا که آنچه آن گزاره بیان می‌کند، منطبق با واقع است. اینجا منظور ما صدقِ زبانی است. اما گاهی از صدقِ نیّت سخن می‌گوییم و صدق را به قصد فرد نسبت می‌دهیم. در اینجا منظور ما این است که فرد به دنبال فریب و گمراه کردن دیگران نیست. گاهی نیز می‌گوییم یک عمل، صادقانه است. در اینجا منظور ما این است که این عمل از نیّتی صادقانه نشأت گرفته و در انطباق با آن است. و گاهی می‌گوییم یک فرد، انسانِ صادقی است. در اینجا ما صداقت را به عنوان یک فضیلت انسانی به یک فرد نسبت می‌دهیم، و معمولاً منظورمان این است که گفتار، نیات و اعمال این فرد صادقانه بوده و به دنبال فریب دیگران نیست.

راست‌گویی مصداقی از مفهوم بزرگتری است به نام صداقت. صداقت یعنی پنج ساحت شخصیت و منش فرد همه بر هم منطبق و با هم هماهنگ بوده و به قول روانشناسان integrity داشته باشند. این پنج ساحت شامل :

سه ساحت درونی یعنی ساحت عقیدتی- معرفتی (باورها)،  ساحت احساسی- عاطفی؛ و ساحت ارادی یا خواسته‌های فرد و دو ساحت بیرونیِ گفتار و کردار می شود.

در صورت عدم هماهنگی این ساحات، با بی‌صداقتی مواجه خواهیم بود که مشهورترین آنها عدم راست گفتن و به عبارتی عدم انطباق ساحت یک (باورها) با ساحت چهار (گفتار) است.

در اینجا سوالی مطرح می شود و آن اینکه:

یک گفتار چه زمانی صادقانه است؟ آیا در همه مواردی که باور فرد با گفتار او هماهنگ باشد با راست‌گویی مواجه خواهیم بود و بالعکس همه مواردی که باور فرد با گفتار او ناهماهنگ باشد با دروغ‌گویی مواجهیم؟ شاید برای ما راحت‌تر باشد که برای پاسخ به این سوال، به سوال معکوس آن پاسخ بدهیم، یعنی یک گفتار چه زمانی صادقانه نیست؟ ممکن است بلافاصله فکر کنید گفتاری که چیزی خلاف واقعیت بگوید، صادقانه نیست. مثلاً اگر الان ساعت دوازده ظهر باشد و من به شما بگویم «الان ساعت ده صبح است»، گفتاری غیر صادقانه و دروغ به شما عرضه کرده‌ام. به نظر نمی‌رسد این شرط، برای دروغ گفتن کافی باشد.

فرض کنید ساعت من خراب است و واقعاً ده صبح را نشان می‌دهد، در این صورت اگر من با نگاه به ساعتم آنچه را می‌ بینم عیناً به شما اعلام کنم، حتماً می‌پذیرید که من دروغی نگفته‌ام، بلکه دچار خطا شده‌ام. افراد در شرایط مختلفی ممکن است دچار خطای شناختی شوند، مثل کودکانی که خیالات خود را واقعی تصور می‌کنند، افرادی که تحت تاثیر داروی بیهوشی هستند، یا سالمندانی که دچار اختلالات حافظه شده‌اند. علاوه بر این، حتی افرادی که دچار خطای شناختی نشده‌اند هم، در گفته‌ها و نوشته‌هایشان به اندازه‌ی کافی دقیق نیستند و خیلی وقت‌ها حرف‌هایشان دقیقاً با واقعیت منطبق نیست. اینجا باید به این نکته توجه کنیم که مطابق با واقع بودن یا نبودن، نسبی و تقریبی است. مثلاً اگر فردی در روزی آفتابی بگوید «دارد باران می بارد» حرفی خلاف واقع زده است، و اگر کسی در روزی بارانی یک دقیقه بعد از قطع شدن باران بگوید «دارد باران می‌بارد» هم حرفی خلاف واقع زده است. اما ما احساس می‌کنیم گفته‌ی نفر اول با واقعیت تضاد بیشتری دارد تا نفر دوم و معمولاً حرف نفر دوم را تقریباً صادق می‌دانیم. در چنین مواردی ما گفته‌ی فرد را با وجود این که مطابق واقع نیست، دروغ به حساب نمی‌آوریم، چرا که آن فرد قصد فریب دادن ما را نداشته است و به اشتباه یا از روی غفلت و بی‌دقتی حرفی خلاف واقع زده است. پس در صادقانه نبودنِ گفتار علاوه بر عدم انطباق با واقع، نیّتِ فریبکاری هم ضرورت دارد.

از طرف دیگر، گاهی ممکن است فردی چیزی بگوید که مطابق با واقع است، اما در آن نیّتی صادقانه نداشته است. مانند اوقاتی که فرد با پنهانکاری بخشی از واقعیت را نگفته و فقط بخشی از آن را می‌گوید تا شنونده را به اشتباه بیندازد. همچون دانش‌آموزی که برای توجیهِ دیر رسیدنش به مدرسه می‌گوید «دیشب پدرم مریض بود و من تا صبح نخوابیدم» در حالی که بیداری او به علّت تماشای تلویزیون بوده است و نه بیماری مختصر پدرش! یا حتی در مواردی که فرد قصدِ فریب دیگری را دارد اما به دلیل این که خودش هم دچار یک خطا شده است، نهایتاً جمله‌ای صادق را به زبان می‌آورد. مانند دزدی که به اشتباه فکر می‌کند اموال دزدی در جایی هستند که خودش پنهان کرده ، و برای فریب دادن پلیس می‌گوید «آنها را همدستم برده است» درحالی که واقعاً هم همدستش آن ها را برده است و خودش خبر ندارد. آیا در این موارد می‌توانیم بگوییم فرد دروغ گفته است؟ اگر فردی با پنهانکاری، اما راستگویی دیگری را فریب دهد، می‌توانیم او را به عدم صداقت متهم کنیم؟ اگر با نیتی فریبکارانه جمله‌ای صادق را به زبان بیاورد چطور؟

حال فرض کنیم که فردی با این پیش‌فرض که طرف مقابلش از او انتظارِ راستگویی ندارد، جمله‌ای خلاف واقع به زبان بیاورد، یا عملی غیرصادقانه انجام دهد. مثلاً بازیگری که روی صحنه‌ی تئاتر، بازیگر دیگری را به قتل متهم می‌کند. شاعری که قد محبوبش را مثل سرو بلند توصیف می‌کند؛ یا کسی که در بازی مافیا، ادعا می‌کند مافیا نیست، در حالی که واقعاً هست. آیا در چنین مواردی که قراردادی نانوشته بین گوینده و شنونده وجود دارد که طبق آن، شنونده انتظار شنیدن جملات واقع‌گو را ندارد، باز هم گوینده دروغ گفته است؟ اگر این قراردادها، مربوط به صحنه‌ی نمایش یا یک بازی نباشند، و قراردادهای اجتماعی باشند که رفتار ما را با بقیه تنظیم می‌کنند چطور؟ مثلاً طبق عرف، ادب حکم می‌کند با محبت و احترام با دیگران صحبت کنیم در حالی که ممکن است قلباً نسبت به آنها محبت یا احترام نداشته باشیم. آیا اینجا نیز مصداقی از دروغ‌گویی اتفاق افتاده است؟ یا این‌که همچون صحنه‌ی تئاتر، در روابط رسمی هم ما از یکدیگر انتظار راستگویی نداریم؟

پاسخ به این سوالات چندان ساده نیست. با این که می‌دانیم سه مولفه‌ی «خلاف واقع بودن»، «پنهان کردن واقعیت»، و «نیت فریبکاری» در صادقانه نبودن یک گفتار نقش دارند، اما برای تصمیم‌گیری درباره‌ی این‌که در یک موقعیت، عمل یا گفتار غیرصادقانه‌ای رخ داده است، باید بتوانیم تشخیص دهیم کدام یک از این عوامل نقش مهم‌تری دارند.

اما اصلاً چرا صادق بودن اهمیت دارد؟ چرا نباید دروغ گفت یا رفتاری فریبکارانه و غیرصادقانه داشت؟ آیا دروغ گفتن همیشه بد است؟ آیا نمی‌توان نیتی خوب اما فریبکارانه داشت؟ اندیشمندان برای اثبات ضرورت صداقت دلایل متفاوتی ارائه می‌کنند. طبق دیدگاه‌های دینی، فرد اولاً به خاطر رابطه‌ای که با خداوند دارد باید صداقت داشته باشد. انسانی که خودش را در محضر خداوند که آگاهِ مطلق است می‌بیند، نباید واقعیت را تحریف کند. این نوعی گستاخی در برابر خداوند و خلاف بندگی به حساب می‌آید. علاوه بر این، آموزه‌های دینی به ما می‌گویند صداقت باعث نجات شده (النّجاه فی الصدق) و دروغ‌گویی خطایی است که خطاهای بزرگتری را به دنبال دارد (الکذب مفتاح لکلّ شر). بنابراین دروغ گفتن، هم خلاف وظیفه‌ی ما در برابر خداوند است، و هم رابطۀ ما با دیگران را خراب می‌کند.

فیلسوفان نیز دلایل مختلفی علیه دروغگویی آورده‌اند. ارسطو دروغگویی را تهدیدکننده‌ی زندگی اجتماعی می‌داند. زندگی اجتماعی ما از سطح روابط دوستی، خانوادگی، تا روابط شهروندی، هم‌میهنی و هم‌نوعی مبتنی بر اعتماد است. دروغ‌گویی و تمایل به فریب دادن، اعتماد را که مبنای روابط انسانی است تهدید می‌کنند. طبق دیدگاه فیلسوفانی چون آگوستین و کانت نیز دروغ گفتن تحت هر شرایطی ممنوع است. از نظر کانت فردی که دروغ می‌گوید، وظیفه‌ی انسانی‌اش را به جا نیاورده است و با این کار به کل بشریت لطمه می‌زند؛ چرا که با این کار تنها یک نفر را فریب نداده، بلکه اصلِ سخن گفتن را بی‌اعتبار کرده است و این باعث می‌شود تمام قراردادها و پیمان‌های انسانی اعتبار کمتری پیدا کنند.

با این حال، به نظر می‌رسد گاهی انسان‌ها دلایلِ قانع‌کننده‌ای برای دروغ گفتن دارند. به طوری که اگر کسی دلایل آنها را بداند، آنها را بابت دروغ گفتن سرزنش نمی‌کند. به چنین دروغ‌هایی، دروغ سفید یا مصلحت‌آمیز گفته می‌شود. دروغ‌های مصلحت‌آمیز، دروغ‌هایی هستند که گفتن آنها آسیب مهمی به کسی نمی‌زند، یا فایده‌ی زیادی برای گوینده یا شنونده به دنبال دارند، و یا شاید هیچ وقت فرد شنونده از دروغ بودن آنچه به او گفته شده با خبر نشود. مثلاً وقتی دوستی از شما می‌پرسد چرا به مهمانی جشن تولد نمی‌آیید؟ و به جای این که دلیل واقعی آن یعنی دعوایی که در خانه رخ داده و از آن شرمنده و ناراحتید بگویید، می‌توانید با یک دروغ کوچک و ساده، او را قانع کنید در حالی که واقعاً برای او فرقی ندارد چرا شما به مهمانی نمی‌آیید. یا وقتی کسی برای شما ساعت بسیار گران‌قیمتی خریده که از آن متنفرید، اما برای خوشحال کردنش می‌گویید که همیشه آرزوی داشتن چنین ساعتی را داشتید. و یا رزمنده‌ای که در میدان جنگ آسیب‌دیده و در آستانه‌ی جان دادن است، و هم‌رزمانش برای آرام کردنش به او به دروغ مژده می‌دهند که در عملیات پیروز شده‌اند. آیا در چنین مواردی اجازه داریم دروغ بگوییم؟

فیلسوفانی که ارزش اخلاقی کارها را بر اساس نتایج آن مشخص می‌کنند، پاسخشان به این سوال مثبت است. آنها می‌گویند اگر در موقعیتی دروغ گفتن فایده‌ی بیشتری برای افراد بیشتری داشته باشد، ما مجازیم دروغ بگوییم، اما لغزندگی جاده‌ی دروغ‌های مصلحت‌آمیز، باعث اعتراض فیلسوفان به این دیدگاه شده است. اگر گفتن دروغ‌های مصلحت‌آمیز را مجاز بدانیم، آن‌گاه مصلحت‌های فراوانی می‌توان پیدا کرد که به خاطرشان بتوانیم دروغ بگوییم، تا جایی که مرز دروغ سفید و سیاه به تدریج کمرنگ می‌شود و دروغ‌گویی به یک عادت اجتماعی تبدیل می‌شود. بنابراین با اینکه عقلاً می‌توان دید در موارد خیلی خاصی دروغ گفتن می‌تواند اخلاقاً مجاز باشد، اما نباید بی‌قید و شرط آن را آزاد کرد.

اما پرسش دیگری که می‌توان درباره‌ی صداقت پرسید، این است که آیا ممکن است صداقتِ بیش از حد نیز غیر اخلاقی باشد؟ طبق نگاه ارسطویی به فضایل، هر خصلتِ خوبی در صورتی که با اعتدال همراه باشد، فضیلت به حساب می‌آید و اگر به افراط یا تفریط کشیده شود، دیگر فضیلت نخواهد بود. با این حساب آیا صداقت نیز می‌تواند شکلی افراطی به خود گرفته و از اعتدال دور شود؟ و آیا ممکن است از نظر اخلاقی ما همیشه وظیفه نداشته باشیم تمام حقیقت را بیان کنیم؟ چنان‌که سعدی نیز در گلستان می‌گوید «جز راست نباید گفت، هر راست نشاید گفت»، اگرچه صداقت برای ایجاد اعتماد و شکل‌گیری جامعه ضروری است، اما اگر به اسمِ صداقت انسان‌ها تمام واقعیاتی را که دربارۀ یکدیگر می‌دانند به زبان بیاورند، و هیچ پرده‌پوشی، امانتداری و مصلحت‌سنجی در گفته‌هایشان نداشته باشند، مفاسد مختلفی ایجاد شده و زندگی اجتماعی مختل خواهد شد.

با این‌که راستگویی و تعهد به حقیقت در رفتار و گفتار یکی از فضایل اساسی است، اما این به آن معنا نیست که هر حقیقتی را باید افشا کرد. آنچه حقیقت‌گویی را محدود کرده و از افراط باز می‌دارد، توجه به دیگر اصول اخلاقی است. فضایل اخلاقی و اصولی مانندِ رازداری، امانتداری، پرده‌پوشی، تواضع، مراقبت و … حکم می‌کنند که ما تمام حقایقی که می‌دانیم بر زبان نیاوریم. مثلاً وقتی موضوعی به عنوان راز به ما گفته شده است، وقتی از عیب‌ها و مشکلات دیگران خبر داریم و افشای آن می‌تواند به آنها آسیب بزند، وقتی بیان یک حقیقت می‌تواند رابطه‌ی دو نفر را به هم بزند، و زمانی که بیان داشته‌هایمان می‌تواند دیگران را دچار حسرت و اندوه بکند. در غالب اوقات برای پرهیز از چنین پیامدهایی، نیازی به دروغ گفتن نیست. تنها باید با در نظر گرفتن اصول اخلاقی مختلف، و با خلاقیت و سنجیده­گی راه سومی را یافت^[1].

^[1]  در نوشتن این متن از مقاله «راستگویی و دروغگویی در فلسفه اخلاق»، محمد لگنهاوزن، مجله معرفت سال 1374 شماره 15 و سخنرانی مصطفی ملکیان با عنوان «اخلاق رفتار: راست‌گویی» بهره برده شده است.

  سبک زندگی چیست؟

سبک زندگی یکی از عناصر مهم مفاهیم علوم اجتماعی نوین بوده و در بررسی های اجتماعی و فرهنگی معاصر به تدریج جایگاه خاصی یافته است. این مفهوم در معانی مختلفی همچون:  نوع، روش، شیوه ای  برازنده و مناسب، تطابق با معیار شناخته شده و غیره به کار رفته. این مفهوم قلمرو گسترده ای دارد که از الگوی مصرف، نوع پوشش، دکوراسیون خانه و محل کار، ژست های رفتاری، نحوه صحبت، فعالیت های اوقات فراغت تا نگرش های سیاسی و اجتماعی و علاقه مندی های شخصی را شامل می شود.

معنویت     

معنای کلی «معنویت» چیزی فراتر از دینداری است. یعنی در عین حال که مخالفتی با دینداری ندارد ولی به معنای دینداری نیست. به همین ترتیب معنویت به معنای عرفان هم نیست. یعنی چنین نیست که اگر بگوییم کسی معنوی است یعنی اهل سیر و سلوک عرفانی است. معنویت به معنای هر گونه اخلاقی زیستن هم نیست. اما هر که معنوی زندگی می‌کند، به گونه‌ای زندگی اخلاقی قائل است. پس معنویت یک نوع اخلاق خاص را اقتضاء می‌کند. پس وقتی معنویت اسلامی را مد نظر قرار می دهیم آن اخلاق خاصی که معنویت اسلامی به آن التزام دارد مبتنی بر آموزه های اسلامی است.

مطلب دیگر این است که مبنای زندگی معنوی احساس «امنیت و آرامش» است. همه انسانها صرف نظر از اینکه در چه مکان، زمان و در چه اوضاع و احوالی زندگی می‌کنند، دوست دارند که زندگی‌‌ شان «ایمنی و آرامش» داشته باشد. ایمنی و آرامش، جامع همه نکات مثبتی است که انسانها در زندگی‌‌شانطالب آن هستند. البته قبل از ویتگنشتاین با توجه به این که جهان به لحاظ وضعیت بیرونی‌اش چنان نیست که بتوان از ان ایمنی و آرامش را انتظار داشت، پس طالب این اوصاف تصمیم می گیرد آن اوصاف را در درون خود محقق سازد . از اینجاست که بستر سیر معنوی فراهم می شد.آدمی به دنبال تحقق اوصاف درونی است که به او آرامش  امنیت دهند. در اموزه های اسلامی که از یک جهت به فطرت انسان نیز تکیه دارند مولفه های مختلفی مطرح می شود که اگر فرد به آنها تحقق یابد قادر خواهد بود که کیفیت آرام و ایمنی از زندگی را تجربه کند. این اموزه ها برای کودک و بزرگسال به گونه ای متناسب با ظرفیت ادراکی انها تعریف و ارائه می شود.

در این پژوهش ، به چند نمونه از سبک زیستنی اشاره می کنیم که مبتنی بر آموزه های اسلامی بوده و در برنامه های تربیتی قابل اجراست. یکی از این آموزه ها مربوط به پرورش حس «قدردانی» است که می تواند نتایج مثبت گسترده ای را در پی داشته باشد. فردی که می اموزد قدردان باشد، دروناً به درجه ای از آرامش و شادی نائل می شود که حسی پویا و زاینده بوده و به تداوم آرامش کمک می کند. ذیلا به شرح این مولفه می پردازیم.

قدردانی

قدردانی، عبارتست از پاسخ مناسب یا فراخوانده شده یک ذینفع به منافعی که در اختیار او قرار دارد، یا واکنش مناسب به بهره مندی از یک خیر است. این موضوع همواره در اخلاق هنجاری ، اخلاق کاربردی ، روانشناسی اخلاق و فلسفه سیاسی مورد توجه بوده­است. علی­رغم رایج­بودن این مفهوم در زندگی روزمره ، بین ماهیت قدردانی و رابطه آن با سایر مفاهیم فلسفی بین فیلسوفان اختلاف نظر وجود دارد. طیف وسیعی از انواع سپاس­گزاری وجود دارد و گستردگی شرایطی که ما در آن سپاس­گزار هستیم، نشان می دهد که به طور کلی شکرگزاری پاسخی است که شخص باید نسبت به یک چیز خوب داشته باشد، و چیز خوب یعنی چیزی که یا مفید است یا مطلوب.

الگوی کلی سپاس به این شکل است که: «الف از ب بخاطر ج سپاسگزار است». بدین تعبیر که الف ذی­نفع، ب خیرخواه و ج امر مطلوب یا مفید است. با وجود انواع سپاسگزاری، اما به نظر می­رسد سپاس به­نوعی احساس خوشحالی ما را نسبت به چیزی که داریم یا شخص خیرخواه نشان می­دهد. اغلب فیلسوفان چرخۀ خیرخواهی را زمانی کامل می­دانند که فرد ذی­نفع از خیرخواه سپاسگزاری کند، لذا از این منظر، فرد ذینفع نیز عامل محسوب می­شود. در چنین شرایطی تشکر کلامی یا بیان میزان مفید بودن آن خیر می­تواند فرد خیرخواه را در استمرار عمل خیر تشویق کند. نیازی نیست که ما برای سپاسگزاری منتظر دریافت یک عمل خاص یا یک هدیه عینی باشیم، خیرخواهی می­تواند یک امر قلبی باشد، می­تواند یک تلاش یا فداکاری ضمنی باشد، حتی می­تواند بیان زیبایی یا ارزش یک چیزی باشد.

عواملی مثل داشتن قصد و نیت در خیر رساندن به دیگران و داوطلبانه بودن این امر، لزوم سپاسگزاری را دوچندان می­کند. ما باید بخاطر تمامی فرصت­های زندگی سپاسگزار باشیم؛ افراد موفق معمولاً کسانی نیستند که لزوماً از زندگی کاملتری بهره­مند بوده­اند بلکه افرادی هستند که از رنج­های زندگی (نه از کسانی که این رنج­ها را ایجاد کرده­اند) نیز تشکر می­کنند که به آنها فرصت رشد و خَلق مسیرهای جدید را داده­است. چنین روحیه سپاسی در سلامت روان مورد تایید اغلب روانشناسان مثبت­نگر است.

 قدرشناسی مشروط و منوط به توجه، دید و نگرش به درون خود است. بدون یک توجه واقعی نمی توان به وجود تعداد بیشماری از رخدادهای تکراری که به نفع ما در جریان است پی برد و آنها را دید. براساس این دیدگاه، روحیه سپاس از دیگری، نیازمند سپاسگزاری از خویشتن است. فراموش نکنیم قدردانی همواره متوجه انسان­ها و بصورت کلامی نیست، سپاس حتی می­تواند متوجه یک جسم بی­جان باشد. برای مثال ما از طبیعت برای سخاوتی که نسبت به ما دارد سپاسگزار هستیم، اما در اینجا این قدردانی از نوع کلامی نیست بلکه با مراقبت از طبیعت سپاس خود را نشان می­دهیم.

بطور کلی، انسان­های قدردان و سپاس­گزار میزان رضایت بیشتری از زندگی خود دارند، احساس خوشبختی بیشتری دارند، و زندگی اجتماعی موفق­تری را تجربه می­کنند. انسانهایی که قدر آنچه را که دارند و آنچه را که تجربه می کنند می­دانند، توانائی غلبه بر باورها و هیجانات منفی زندگی مثل دوری از حسادت، ناراحتی، خشم، طلبکاری و توقع، و افسردگی در آنها بیشتر می­گردد. تمرین قدردانی بطور روزمره احساسات مثبت مثل هیجان ،غرور سالم، عزت نفس و لذت را بالا می­برد. خوش­بینی حاصل از روحیه سپاسگزار، تاثیر بسزایی روی سلامت مغز و جسم فرد می­گذارد.

درک تمام نعماتی که در زندگی ما وجود دارد برای همگان آسان نیست، این امر نیازمند پرورش روحیه سپاسگزاری است. قدردانی حاصل توجه ظریف به چیزهایی است که به هر دلیل می­توانست در زندگی ما وجود نداشته­باشد، بجای آنکه موشکافانه بدنبال چیزهایی باشیم که می­توانست به گونه بهتری در زندگی ما وجود پیدا کند. روانشناسان معتقدند فقط افرادی که به «خود تحقق­یافته» رسیده­اند می­توانند چیزهای ارزشمند زندگی خود را درک کنند. آنان که احساس رضایت خود را مشروط به خواسته­ها و نیازهای ناچیز نمی­کنند، بخوبی قادر هستند مواهب اساسی و اولیه زندگی را همواره و خستگی ناپذیر با احترام، خوشحالی، ابراز شگفتی، تشکر و حتی شور و شعفی بی اندازه قدردان باشند و ارج نهند.

از آنجا که سپاسگزاری بالاترین نوع تفکر است و روحیه قدردانی، نوعی خوشبختی همراه با معجزه محسوب می‌شود، و متاسفانه در جامعه مدرن و فرزند سالار معاصر این فضیلت اخلاقی به مرور کم­رنگ شده­است، لذا توجه ضروری به پرورش این فضیلت که برخی از فلاسفه آن را «ملکه فضایل» و یا «حافظۀ قلب» می­خوانند، بسیار جدی است. در جامعه مصرف‌گرای مدرن، ما فرزندان­مان را به­گونه­ای تربیت کرده­ایم که بر روی چیزهایی که ندارند، یا چیزهایی که دیگران دارند و آنها ندارند، تمرکز می­کنند؛ متاسفانه فضای تربیتی خانواده­های فرزندسالار به گونه­ای است که فرزندان بجای احساس قدردانی نسبت به والدین و به تبع آن سایر نهادهای اجتماعی، مرتباً از آنها تقاضا دارند و هر محبتی را وظیفه و هر کمبودی را تقصیر تلقی می­کنند. چنین دیدگاهی نه­تنها به خانواده و جامعه لطمه می­زند بلکه منجر به احساس عدم رضایت مزمن در چنین افرادی می­شود. درحالی‌که روحیه شکرگزاری نه تنها احساس و انتقال تشکر از چیزهایی است که داریم بلکه منجر به کشف تمام عواملی می­شود که در احساس توفیق و رضایت ما نقش دارند.

صبر                                                                        

صبر يكي از آموزه­هاي مهـم دينـي و از راهبردهـاي مقابله­اي اخلاقی و مذهبي در برابر فشارهای رواني اسـت. این ویژگی سبب می­شود فـرد نه تنها هنگـام سختی­ها، مصيبت­ها و گرفتاري­ها، از درون پايداری و مقاومت كند و واكنش هاي تنـد و احساسـي و دور از عقـل و شـرع بروز ندهد، بلکه کمک می­کند فرد ظرفیت ورود به مسیرهای طولانی برای دستیابی به اهداف بلند مدت را نیز در خود پرورش دهد و صرفاً به دنبال اهداف کوچک و زود بازده نباشد. برخلاف تصور عامه، صبر به معناي كنار كشـيدن و انفعال، یا یک فضیلت سادۀ انتظار نيست؛ بلكه اصولاً صبر فعاليت عقلاني است كه براساس آن فرد صابر براي رسيدن به اهداف بزرگ و متعالی خـود از آن بهره مي­برد. لذا می­توان گفت شکیبایی یک روحیه چندوجهی است که توسط شبکه­ای از سایر فضایل حمایت و پشتیبانی می­شود. صبر گاهي در شرایط دشوار حتی می­تواند در قالب پذیرش موقعیت نامطلوب تجلی کن چراکه عقلانیت چنین حکم می­کند. این ویژگی از آنجا که فرد صابر را به دستاوردهای بزرگتر و ارزنده بشارت می­دهد می تواند او را ا لغزش به سمت لذت­های آنی نيز در امان نگه­دارد لذا منجر به دوري از معصيت نیز مي­گردد.

همچنین صبر به تحمل و شکیبایی، خویشتنداری و شکایت نکردن از سختی­ها برای رسیدن به اهداف نیز معنا شده است، و صبور به کسی گفته می­شود که در برابر حوادث ناخوشایند زندگی، پایداری خود را از دست نمی­دهد.  براساس این تفسیر درست، باید گفت که صبر در دستیابی به خود شکوفایی انسان نقشی اساسی ایفا می­کند. بنابراین، آدمی باید در کسب این صفت پسندیده بکوشد و به میزان دوراندیشی و متعالی بودن اهداف یک فرد یا جامعه، صبر و بردباری نیز ضروت پیدا می­کند.

برخی از فلاسفه مهم­ترین رذیلت بشر را بی­حوصلگی و ناشکیبایی می­دانند. پس می­توان گفت انسان برای سیر در مسیر تکامل به صبر و شکیبایی نیاز دارد، یعنی در بستر صبر و بردباری، تلاش فرد برای بروز علاقه و استعدادش افزایش می­یابد، و همین امر منجر به شکوفایی و تکامل انسان خواهد شد. صبر، آدمی را از هر نوع خودباختگی و حیرت و بلاتکلیفی می­رهاند و احتمال سرگشتگی و انحراف از اهداف را به حداقل می­رساند. اما همین فضیلت اخلاقی، خود نیازمند اراده­ای قوی در کنار امید است. انسان صبور دارای اراده عالی است چراکه وجود انسان خواهان سریع­ترین مسیر برای رسیدن به خواسته­ها است، و تحمل شرایطی که مانع از دسترسی آنی به لذات باشد بسیار ناگوار و سخت است. به همین دلیل تحمل مشکلات و پذیرش درد و در یک کلام صبوری، بر یک ظرفیت وجودی والا دلالت دارد.

همان­گونه که قبلاً هم گفته­شد، صبر یک فضیلت تک­بُعدی نیست و شامل ابعادی مثل انتظار خودخواسته، استقامت بدون گله­مندی، بردباری، تحمل، ثبات و پشتکار است. این مفهوم صرفاً به معنای پذیرش یک شرایط اجتناب ناپذیر نیست، بلکه شامل شرایط قابل اجتنابی که عقل حکم می­کند آنها را نیز بپذیریم می­شود. در اصطلاح عرفا نیز صبر، مقامی نفسانی است که سالک با تلاش و ریاضت، به آن دست می­یابد. در ادبیات عرفا  صبر با دوچیز قوام می­یابد. اول این که سالک در درون خود از سختی­هایی که بر او وارد می شود، کراهت داشته باشد و دیگر این که سالک سختی­ها را در درون خود نگه دارد و از ابراز آن خودداری کند، تا به گوهر درون دست یابد.

فلاسفه صبر را پشتیبان و اساس سایر فضایل می­دانند و معتقدند صبر با فضیلت­هایی مثل خِرد، عشق و شجاعت ارتباط تنگاتنگی دارد. وقتی ما برای امر مطلوبی منتظر می­مانیم، یا شرایط دشواری را تحمل می­کنیم ، یا برای رسیئن به هدف صبر و استقامت داریم، نشان می­دهیم در کنار انتظارات مطلوب، به بارهای سنگینی که در موقعیت­های مختلف زندگی بر دوش ما نهاده می­شود نگرشی توام با پذیش داریم. همچنین صبر اساس مدیریت هیجان، خصوصاً هیجان خشم است، زیرا به شخص فرصت می­دهد تا در انتظاری توام با آرامش، بیاندیشد که بهترین عمل و مناسب­ترین زمان برای اقدام چیست. زمانی که فرد صرف می­کند تا با صبوری بهترین تصمیمات خود را بگیرد، به او کمک می­کند تا به سایر آرمان­های خود متعهد بماند. ­

 اگرچه مطابق نظر فلاسفه، همه فضیلت­ها و شایستگی­ها در قدرت چشم­پوشی از ارضای سریع آن دسته از تمایلات نهفته آدمی ریشه دارد که عقل اجازه ارضای آنها را نمی­دهد، اما همواره خیر به فرد صبور نمی­رسد. در حقیقت صبری توأم با خیر است که  مانع از مبارزه فعال برای رسیدن به آرمان نشود. یک فرد صبور به همان اندازه نیز فرد «عاقلِ اهل عمل» است که در همه شرایط بی­رویه صبر نمی­کند. علاوه بر این ، یک فرد صبور، فردی شجاع است که در صورت مناسب بودن شرایط، اقدامات قاطعانه انجام خواهد داد. با این دیدگاه باید گفت که صبر برای خود یک جزیره مستقل نیست و از سایر فضایل مانند عقل عملی، شجاعت، عشق، و عدالت جدا نیست، بلکه وجود آن در شبکه­ای از فضایل که در خدمت آرمان­های اخلاقی عمل می­کنند، ضروری است.

این مقاومت و پایداری افراد صبور در شرایط دشوار بر ظرفیت انسان در «انجام دادن» یا «به تاخیر انداختن» خواسته­ها در موقعیت‌های متفاوت دلالت دارد، بدون آنکه موجب خودآزاری یا خشم یا سایر راه‌های منفی شود. در حقیقت فضیلت صبوری، مشکل تصمیم­گیری بین دو انتخاب: انتخاب پاداش ارزشمندتر در بلندمدت و انتخاب پاداش کوچک در کوتاه مدت، را حل می­کند؛ مخصوصاً زمانی که فرد با مشکلات طولانی­مدت روبرو شده­باشد، کاربرد این فضیلت بسیار بارز است. خویشتن­داری یعنی داشتن نظم لازم در جهت رسیدن به استعدادهای بالقوه و بردباری به انسان، این قدرت را خواهد داد که بتواند رفتارش را با هدف­هایش منطبق سازد. بدون خویشتن­داری، دستیابی به توان لازم جهت غلبه کردن بر اضطراب و ترس ناشی از ابهام در آینده غیر ممکن خواهد بود.

محققين با بررسي كل آيات قرآن در مورد صبر و معـاني مستتر در اين آيات، پنج مولفه را برای صبر معرفی کردند. اين مولفه­هـا عبارتنـد از: متعـالي شـدن (تحمـل سختي ها و صبور بودن در مصايب و ناملايمـات جهـت دستيابي به هدف و رسيدن به قرب الهي و رشـد معنـوي بهتر)، شكيبايي (بردباري و تحمل مصايب و تـاب آوري در مقابل سختي ها)، رضايت (پـذيرش وضـع موجـود و قبول آنچه كه فرد دارد)، استقامت (پايـداري و ثبـات در انجام امور و مداومت در كار و فعاليت) و درنگ (ايجـاد وقفه در مقابل خواسته ها و كنترل پذيري اميال درونـي.

با توجه به سبک تربیتی معاصر که با تامین خواسته­ های فرزندان بصورت سریع و متنوع جلوه می­کند و رشد فزاینده تکنولوژی در عصر سرعت، خویشتن داری به عنوان یک مهارت لازم برای زندگی سالم و اتخاذ تصمیمات منطقی و اثر گذار، در رشد و تعالی کودکان اهمیت  زیادی دارد.

خلاصه کتاب : اخلاق رسانه‌اي، مانند اخلاق در ساير جوانب، بر ارزش‌ها، فضيلت‌ها و اصولي تكيه دارد كه مشخص مي‌كنند چه چيزي صحيح و چه چيزي اشتباه است. از ميان رسانه‌ها، تلويزيون در جايگاهي قرار دارد كه بدون هيچ ترديد، با اجتماع و حقوق شهروندان در ارتباط است، و نقش تعيين‌كنندة اطلاع‌رساني و خبري آن بر كسي پوشيده نيست. در راس برنامه‌هاي تلويزيون، خبر نيز ملزم به پيروي از يك سري قواعد اخلاقي نظير صحت، عينيت، دقت، انصاف، استقلال حرفه‌اي، آزادي بيان و آگاهي‌بخشي است. از اين رو، اگر رسانه در در ارائة اخبار به اين اصول توجه نداشته باشد، فاقد باورپذيري مي‌گردد و نمي‌تواند اعتماد و حمايت تودة مردم را به دست آورد. نگارندة كتاب حاضر، اخلاق رسانه‌اي را در اخبار رسانة ملي مورد تحقيق و بررسي قرار داده است. كتاب در نه فصل با عنوان‌هاي زير تدوين شده است: تئوري‌هاي حاكم بر نظام‌هاي مطبوعاتي؛ تعريف و اهميت خبر؛ نظريات مربوط به خبر؛ نظريات مربوط به نحوة پوشش‌هاي خبري در وسايل ارتباط جمعي؛ نظريات انتقادي دربارة رسانه‌ها؛ تعريف اخلاق؛ اهميت اخلاق در رسانه؛ اخلاق رسانه‌اي؛ و تاريخچة تدوين اصول اخلاق حرفه‌اي.